به گزارش روابط عمومي سازمان پژوهش و برنامه‌ريزي آموزشي متن گفت‌وگو با حسن آقا بابايي مدیر کل دفتر برنامه‌ریزی و تألیف کتابهای درسی فنی و حرفه ای و کاردانش پيرامون ارزشیابی برنامه درسی رشته های شاخه فنی و حرفه‌ای را مشاهده خواهيد كرد.
دفتر برنامه ریزی و تألیف کتابهای درسی فنی و حرفه‌ای و کاردانش به منظور اصلاح برنامه‌های درسی و ارزیابی صلاحیت حرفه‌ای اقدام به برگزاری آزمون سنجش شایستگی حرفه‌ای از هنرجویان داوطلب در پایه دوازدهم رشته‌های تحصیلی شاخه فتی و حرفه‌ای کرد.
این اقدام ما را بر آن داشت تا از محضر آقای دکتر حسن آقابابایی مدیر کل دفتر برنامه ریزی و تألیف کتابهای درسی فنی و حرفه‌ای و کاردانش در مورد پژوهش صورت گرفته اطلاعاتی کسب کنیم.
ارزشیابی برنامه درسی در آموزشهای فنی و حرفه‌ای در‌ایران چه سابقه‌ای داشته است؟
ارزشیابی برنامه درسی رشته‌های شاخه فنی و حرفه‌ای در دوره‌های گذشته با محوریت دنیای آموزش انجام می‌گرفته است. به‌این منظور گروه‌هایی کانونی در گروههای آموزشی استانها محتوای کتابهای درسی را اعتبار بخشی می‌کردند و نتایج آن را در اختیار شورای برنامه‌ریزی دفتر قرار می‌دادند. گاهی‌این گروههای کانونی به صورت متمرکز در مرکز رشد تنکابن با اردوگاه شهید باهنر برای بررسی کتاب‌ها دعوت می‌شدند.
چرا ارزشیابی انجام می‌شود؟
ارزشیابی برای آگاهی از میزان تحقق اهداف، سنجش و مقایسه یا تطبیق دستاوردها با اهداف ضرورت دارد. ارزشیابی برنامه درسی یکی از مراحل اصلی فرایند برنامه‌ریزی درسی طراحی تدوین اشاعه اجرا و ارزشیابی برنامه درسی و بهبود و اصلاح برنامه‌ها است. همان طور که در مبانی نظری سند تحول نظام تربیت رسمی و عمومی و در بخش رهنامه نیز آمده، ارزشیابی یکی از چهار فعالیت زیر نظام برنامه درسی در نظر گرفته شده است و این مصداق اهمیت آن است. لذا به منظور بهبود کیفی تجربه‌های تربیتی هنرجویان شاخه فنی و حرفه‌ای و برنامه درسی رشته‌ها، ارزشیابی آنها ضروری است. در‌این راستا با توجه به فرایند برنامه ریزی درسی آموزشهای فنی و حرفه‌ای الگوی دنیای کار و آموزش، بررسی میزان انطباق برنامه‌های درسی با فناوری جدید بازار کسب و کار و پیچیدگی‌های اجرای آن در محیط کار باید از دو کلان دنیای کار و آموزش انجام شود. از دیدگاه دنیای کار‌اینکه برنامه‌های درسی قصد شده تا چه حد با فناوری‌های حال و آينده دنیای کار انطباق دارد و با پیچیدگی‌های محیط کار حرفه‌ای سازگار است و از دیدگاه دنیای آموزش نیز قابلیت آموزش برنامه و فراهم کردن زمینه اشتغال ارزشیابی می‌شود.
بدین ترتیب لازم است ارزشیابی برنامه درسی در دو فاز دنیای کار» و «آموزش» با حضور ذی نفعان و مشارکت کنندگان انجام شود. بدیهی است با توجه به توسعه فناوری‌های جدید در همه زمینه‌ها (خدمات، صنعت کشاورزی و هنر و تحت الشعاع قرار گرفتن شایستگی‌های حرفه‌ای برنامه‌های درسی به ویژه در برخی رشته‌ها مانند شبکه و نرم افزار که تأثیر تغییرات در آن بسیار محسوس است. نتایج ارزشیابی می تواند در تغییر اساسی برنامه‌ها و کتابهای درسی تا حد زیادی مؤثر و ارزشمند باشد. در‌این پژوهش ارزشیابی برنامه‌های درسی ۲۸ رشته شاخه فنی و حرفه‌ای با پوشش ۹۰/۷ درصد جامعه آماری هنر جویان کشور انجام گرفت.
در اجرای ارزشیابی برنامه درسی جامعه مخاطب فقط هنر جویان بودند؟
یک بخش از منابع جمع آوری داده‌ها و مخاطبان این ارزشیابی و پژوهش هنرجویان هنرستانی بودند به طور کلی، جامعه هدف این ارزشیابی عبارت بودند از مشارکت کنندگان در دنیای کار در هر رشته شامل کارفرمایان (سه نفر) انجمن‌های حرفه‌ای (سه نفر) خبرگان (پنج نفر) فروشندگان کالا و خدمات (پنج نفر) و مشارکت کنندگان دنیای آموزش شامل فارغ التحصیلاتی که در دنیای کار در حوزه شایستگی‌های آموخته شده فعالیت می کنند. (پنج نفر)، هنرجویان سال سوم هر رشته تحصیلی حرفه‌ای (پنج نفر) هنر آموزانی که حیات دوگانه دارند به‌این معنی که هم در هنرستان تدریس میکنند و هم در دنیای کار در رشته تدریس فعالیت حرفه‌ای دارند (پنج نفر) و مربیان‌این رشته‌ها (حرفه‌ها) که در مراکز سازمان آموزش فنی و حرفه‌ای کشور اشتغال دارند پنج نفر) علاوه بر‌این هنرجویان در بخش آزمون قضاوتی شرکت کردند. این داوطلبان در‌این آزمون به سؤالهای عملکردی در ۳۰ موقعیت واقعی ممکن دنیای کار در هر رشته پاسخ دادند. طراحی سؤالهای ارائه شده در‌این ارزشیابی به گونه‌ای است که پاسخ‌هایی با ارزش صحت غیر هم وزن دارند.
مهم ترین هدف آموزشهای فنی و حرفه‌ای جذب هنرجو در بازار کار است و ارزشیابی برنامه درسی می‌خواهد تحقق این هدف را بسنجد که چه میزان جذب هنرجو داشته‌ایم؟ آیا این کار در حال حاضر برای هنرجویی که فارغ التحصیل شده است و به او دسترسی وجود ندارد امکان پذیر است؟
این ارزشیابی هدف اشاره شده را نمی سنجد. اندازه گیری میزان جذب هنرجویان در بازار کار نیازمند استلزامات و داده‌های آماری دیگری از مرکز آمار و بازار کار است که نه در اهداف این پژوهش قرار داشت و نه ابزار آن تهیه شد. چنانچه مقرر باشد میزان جذب هنر جویان فارغ التحصیل در دنیای کار بررسی شود، نیازسنجی جدیدی لازم دارد و بدیهی است این نیاز سنجی با آمایش سرزمین و مناطق رابطه‌ای مستقیم دارد و میتواند برای توسعه یا محدود کردن رشد بی رویه بعضی از رشته‌ها، مورد توجه معاونت آموزش قرار گیرد و تناسب عرضه و تقاضا را مورد توجه قرار دهد.
آیا با هنرجویان مشارکت کننده در فرایند ارزشیابی ارتباطی دارید؟
هنرجوبان هنگام ثبت نام در سامانه ال تی ام اس با کد ملی ثبت نام و در زمان تکمیل اطلاعات شماره تلفن همراه خود را نیز ثبت کردند. در حال حاضر حدود ۱۵۰۰ شماره تلفن همراه ثبت شده است. تعداد هنر جویان معمولاً بیشتر از تعداد نمونه‌های مورد نیاز بوده است. برای همه هنر جویان مشارکت کننده گواهی صادر می شود و از طریق ادارات کل استانها به دست‌ایشان خواهد رسید.
در اجرای‌این پژوهش چه موانع و مشکلاتی داشتید؟
1. همکاری سخت و گاه همکاری نکردن اصحاب دنیای کار در پاسخ دهی به سؤال‌ها
2. نبود یک سامانه الکترونیکی مطمئن که از طریق آن بتوان داده‌های لازم را جمع آوری کرد؛
3. محدودیتها و دسترسی سخت به اطلاعات نیروی انسانی فضا و تجهیزات در وزارت متبوع
4. دشواری یافتن افراد نمونه در حوزه حرفه‌ای خبرگان فروشندگان کارفرمایان و انجمن‌ها بر اساس معیارهای تعیین شده در پژوهش در رشته‌های فنی و حرفه‌ای
5. هماهنگی و برقراری تعامل با گروههای مشارکت کننده دنیای کار و تلاش برای جلب مسئولیت اجتماعی آنها، با هدف پاسخ گویی به سؤالهایی که بسیار زمان بر و سخت بودند؛
6. سختی جمع آوری داده‌های آماری هنرستانها و دنیای آموزش که گاه برای اطمینان از صحت اطلاعات نیازمند پیگیری مجدد توسط همکاران و بررسی دقیق تر بوده است.
7. ادراک نامعتبر حوزه‌های حرفه‌ای و آموزش از جایگاه سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزشی و دفتر در موضوع ارزشیابی برنامه‌های درسی
8. کیفی بودن‌این پژوهش و سختیهای مرتبط با پژوهشهای کیفی
دستاوردهای‌این پژوهش چه بودند؟
1. مرور مجدد فرایند ارزشیابی برنامه‌های درسی توسط همه کارشناسان و سپس اشتراک تجربه‌های زیسته در روشها
2. اطلاع کارشناسان از آخرین وضعیت رشته‌های تحصیلی در دنیای کار و آموزش
3. شناسایی مشارکت کنندگان دنیای کار و آموزش برای کمک به بهبود برنامه‌های درسی
۴. استفاده از اطلاعات حاشیه‌این پژوهش اطلاعات موجود به عنوان اطلاعات پایه دستمایه مطالعات دیگر خواهد بود مثلاً مبنای تقسیم بندی استانهای برخوردار، نیمه برخوردار و کم برخوردار
5. واکاوی عنصر ارزشیابی به مثابه عنصر مؤثر برنامه برای مرور اجمالی دیگر عناصر برنامه‌های درسی و استخراج داده‌ها از کلیه استاد و استانداردهای موجود در رشته
6. ارتقای صلاحیتهای حرفه‌ای کارشناسان برنامه ریزی و تألیف کتابهای درسی
7. بهبود و اصلاح برنامه درسی رشته پس از حدود هفت سال از اجرای آن
برای اجرای‌این ارزشیابی از چه روشی استفاده کردید؟
این پژوهش از نوع ارزشیابی است که در آن از روش شناسی (متدلوژی) سه سویه‌سازی خاص رشته‌های فنی و حرفه‌ای شامل حوزه حرفه‌ای هنرجویان و هنر آموزان که به صورت تعاملی مشارکت ارزیابانه خواهند داشت استفاده شده است. بدیهی است. در‌این پژوهش ارزشیابی به صورت کلی از الگوهای کیفی از نوع خبرگی استفاده شده است. تجزیه و تحلیل نتایج نیز به صورت کیفی و از روش بسندگی اقتاعی گروههای تخصصی رشته‌ای با تأکید بر شاخص فراوانی و آزمون سازگاری بین دیدگاه‌های گروه سه گانه به سویه سازی انجام گرفت.
آیا در‌این ارزشیابی راهکاری برای تمیز ارزشیابی برنامه درسی از شیوه اجرای آن وجود داشته است؟
گاهی ممکن است شیوه اجرای نامناسب به خروجی کم کیفیت متجر شود به مستندات برنامه درسی.
بدیهی است که برنامه درسی قصد شده و اجرا شده انطباق صددرصدی ندارند و همیشه آنچه قصد می‌شود اجرا نمی‌شود و از آنچه اجرا می‌شود نیز مقداری به اکتساب شایستگی منجر می‌شود که بخشی طبیعی و بخشی معلول مدیریت و پشتیبانی از اجرا و دیدگاه‌های هنرآموزان است. با توجه به‌اینکه بخشی از مشارکت کنندگان دنیای آموزش هنر آموزان ملزم به بررسی از منظر امکان آموزش شایستگی‌های حرفه‌ای برنامه درسی در کارگاههای هنرستان هستند - که در واقع اجرای برنامه درسی را امکان سنجی می کنند - ارزشیابی از منظر اجرا نیز انجام گرفته است.
آیا خروجی فرایند ارزشیابی برنامه درسی صرفاً چالش‌ها یا نکات مثبت برنامه درسی را معرفی میکند؟ یا در مورد مشکلات مرتبط با عوامل اجرای برنامه درسی هنر آموزان و هنرستانها نیز اطلاعاتی ارائه می دهد؟
پژوهش حاضر نوعی فعالیت تحقیقاتی برای آشکار کردن وجوه گوناگون برنامه درسی بوده است و تلاش دارد برنامه‌ریزان را با موقعیت واقعی رشته آشنا کند. ارزیابی نقاط قوت و ضعف درونی برنامه و فرصتها و تهدیدهای برونی همگی میتوانند خاستگاه جدی‌این پژوهش باشند. برای نمونه در فصل چهارم با بررسی عنوانی به نام ضریب کفایت فضا و تجهیزات و نیروی انسانی به طور اجمالی میتوان گفت ضعف کفایت تجهیزات در بیشتر رشته‌ها شناسایی شد. در‌این بخش وضعیت رشته از دیدگاه ضریب کفایت کلان فضای حالت در سه قضای حالت بحرانی تحت مدیریت (کنترل) و مناسب ترسیم شده است.
آیا برای جذب نظر هنر آموزان و سایر عوامل اجرایی که برنامه درسی جاری را اجرا کرده اند برنامه و راهکار جدیدی وجود دارد؟
دفتر در نظر دارد درآینده ارزشیابی قضاوتی را در سطح‌‌هنر آموزان نیز اجرا کند. از طرف دیگر، دبیرخانه‌های راهبری و گروههای آموزشی نیز در این پژوهش و دیگر فعالیتها محل مشورت هستند و میتوانند در تقویت برنامه درسی یاری‌رسان باشند؛ چنانچه قبلا نیز نامه رسمی دبیرخانه‌های راهبری یکی از متابع مورد وثوق برای تغییرات جزئی کتابهای درسی بوده است.
لطفاً اگر سخنی پایانی با مخاطبان دارید، بفرمایید.
این فرایند باید به طور مرتب با رصد بازار کار و بازار آموزش انجام شود تا برنامه‌های درسی همگام با تغییرات فناوری پاسخ گوی ذی‌نفعان باشند. همچنین معاونت‌های دیگر وزارتخانه با محوریت برنامه‌های درسی و استانداردهای قضا و تجهیزات و صلاحیت هنر آموزان هر رشته باید در جهت بهبود و کیفیت آموزش نقش آفرینی کنند صرفاً با اصلاح برنامه‌ها شاهد تغییر در تجربه‌های هنرجویان نخواهیم بود. همچنین برای تدوام این فرایند در سازمان و دفتر وجود سامانه‌ای که بتوان بر بستر آن از هنر آموزان و هنرجویان نظرسنجی و داده جمع آوری کرد. بسیار ضروری است. پژوهشگران این حوزه در ادامه این پژوهش فارغ التحصیلان رشته را رصد کنند و کیفیت کار آنها در محیط کار واقعی با توجه به آموزشهای سه ساله را بررسی کنند. امید است‌این قسم از پژوهشها و کاربست آنها در محتوای کتابهای درسی قدمی کوچک در بهبود‌این کیفیت باشد.
در پایان از همه همکاران دفتر که با وجود همه سختی‌ها و محدودیتها و گاها غرض ورزی های افراد ناآگاه، تلاش کردند‌این فرایند با دقت و صحت انجام گیرد، تشکر می‌کنم.
به راه بادیه رفتن به از نشستن باطل
وگـر مـراد نیابـم به قدر وسع بکوشـم
گفت‌وگو: مریم واشقانی فراهانی کارشناس ارشد تکنولوژی آموزشی تهران